فرش کرمان، نگین برجسته قالیبافی در جنوب شرق ایران
ایسنا/خراسان رضوی هنر فرش دست‌بافت ایرانی همواره مورد توجه هنر دوستان ایران و جهان است که می‌توان گفت امروزه بهترین جایگاه را در حوزه فرش‌بافی در جهان به خود اختصاص داده است. طرح‌های متنوع قالی و رنگ‌های زنده آن تنها با دستان هنرمند طراحان است که جان می‌گیرد. طرح‌های قالی ارتباطی نزدیک با فرهنگ، هنر، آداب و سنن مردم این سرزمین دارد و هر نقشی داستان خاص خود را شرح می‌دهد.
عبدالله احراری، عضو انجمن علمی فرش ایران در گفت‌وگو با ایسنا ضمن معرفی فرش کرمان اظهار کرد: کرمان در جنوب کشور ایران به نوعی مرکز بافت فرش‌های تصویری زیبا و قدیمی به حساب می‌آید. این فرش‌ها عمدتا در ابعاد۲ در۳ متری و ۳ در ۴ متری بافته می‌شوند. تار و پود فرش کرمان از نخ و پرز آن از پشم مرغوب است که با گره سنه بافته می‌شود و تنالیته‌های رنگی آن کرم کم‌رنگ، سبز یا آبی است.
وی ادامه داد: قالی کرمان در طول دوران تاریخی خود دوره‌های مختلفی را تجربه کرده است، اول دوره شالبافی که طرح‌های قالی عمدتا از ترمه کرمان الهام گرفته می‌شدند، دوم دوره سبزه‌زار یا گل‌افشان که در آن طراحان کرمان از طبیعت در کار خود الهام می‌گرفتند، سوم دوره کلاسیک که در این دوره طرح‌های افشان اسلیمی و شاه‌عباسی رایج شد، چهارم دوره گوبلن که متاسفانه طرح‌های آووسون و ساوونری ظهور کردند و پنجم دوره کلاسیک که مجددا طرح‌های اسلیمی و شاه‌عباسی مطرح شدند.
عضو انجمن علمی فرش ایران خاطرنشان کرد: در قالی کرمان طرح ترنج زیبای آن بر روی زمینه آبی قرار گرفته است. میانکار این فرش حاشیه مداخل را در برگرفته و این امر نشان دهنده مهارت طراحان این منطقه در ترکیب و تلفیق گل‌هاست. این گونه فرش‌های تزیینی با گلبوته‌های کوچکی که در سراسر فرش گسترده شده در انگلستان بسیار طرفدار دارد.
استفاده از نقوش حیوانی و انسانی در قالی کرمان بسیار رایج است
احراری بیان کرد: این فرش سالیان متمادی است که به ویژه در بازار تجاری انگلیس عرضه می‌شود. بدیهی است که قالیبافی منحصر به شهر کرمان نیست بلکه در نواحی اطراف کرمان نیز رایج است و تقریبا تمام آنها به عنوان فرش‌های کرمانی به بازار عرضه می‌شود. البته فرش‌هایی که در یزد بافته می‌شوند به نام فرش یزد و فرش‌هایی که در راور بافته می‌شوند به نام فرش راور کرمان شناخته می‌شوند. استفاده از نقوش انسانی و حیوانی در طرح‌های قالی کرمان بسیار رایج است.
فرش کرمان، نگین برجسته قالیبافی در جنوب شرق ایران
وی در خصوص مهمترین ویژگی‌های قالی کرمان اضافه کرد: بافت آن در تمامی ابعاد به ویژه در اندازه‌های نرمال انجام می‌شود، در تولید آن بیشتر از رنگ‌های ملایم و روشن مانند سبز مایل به زرد، صورتی، شیری، قرمز و آبی استفاده می‌شود. همچنین می‌توان گفت که طرح‌های این فرش بسیار متنوع است و از طرح‌های شکارگاهی و تصویر گلدانی ترنج‌دار بسیار استفاده می‌شود.
عضو انجمن علمی فرش ایران در خصوص بافت فرش‌های کرمان ادامه داد: بافت این فرش‌ها عمدتا به وسیله گره فارسی صورت می‌گیرد، در دو دهه اخیر اما گره کمان‌شیب ظهور کرده است که تار و پود آن پنبه‌ای بوده و برای بافت آن از سه‌پود استفاده می‌شود. نژاد گوسفندان کرمان از نظر پشم یکی از بهترین‌ها به حساب می‌آید که پتانسیل بالقوه‌ای برای تولید فرش در این استان را فراهم آورده است.
بازار مناسب داخلی برای فرش‌های اصیل کرمان
احراری در خصوص بازار فرش کرمان تشریح کرد: فرش کرمان تقریبا به اقصی نقاط جهان صادر می‌شود و به جرات می‌توان گفت اگر بحث تحریم وجود نداشته باشد، این فرش در بازار آمریکا از جایگاهی ویژه برخوردار خواهد شد، اما متاسفانه به دلایل مختلف از جمله تحریم‌ها، کرونا و مواردی از این قبیل صادرات فرش کرمان نیز مانند قالی سایر استان‌ها تحت‌الشعاع قرار گرفته است و در حداقل قرار دارد.
وی افزود: البته باید گفت که بازار داخلی فرش کرمان بر خلاف بازار خارجی مخصوصا برای فرش‌های اصیل این استان بسیار مناسب است، زیرا فرش‌هایی که با طرح و نقوش اصیل کرمان و مواد مرغوب و رنگرزی طبیعی بافته می‌شوند بسیار پرطرفدار هستند و خانواده‌های ایرانی نیز از قالی کرمان استقبال می‌کنند.
بی‌گره‌بافی تهدیدی جدی برای قالی کرمان
عضو انجمن علمی فرش ایران در خصوص شیوع بی‌گره‌بافی در بین قالیبافان این استان تصریح کرد: آن چیزی که همواره برای فرش کرمان تهدید بوده بحث بی‌گره‌بافی است که از اواخر دوره قاجار رایج شده و تحت عنوان گره کانشیب بخش عمده‌ای از قالی کرمان را تحت تاثیر خود قرار داده است. مدتی پس از انقلاب از صدور این فرش‌ها به دلیل بی‌گره‌بافی جلوگیری می‌شد اما متاسفانه این نوع بافت دوباره در حال رایج شدن است.
فرش کرمان، نگین برجسته قالیبافی در جنوب شرق ایران
حال فرش دستباف ایران با تحریم‌های داخلی خوب نیستنساجی و پوشاک
حال فرش دستباف ایران با تحریم‌های داخلی خوب نیست
مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های فرش دستباف کشور گفت: حال هنر صنعت فرش دستباف ایران با تحریم‌های داخلی به هیچ وجه خوب نیست.
عبداله بهرامی مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های فرش دستباف کشور و رئیس کمیسیون فرش، صنایع دستی و گردشگری اتاق تعاون ایران یادداشتی نوشت و در اختیار خبرگزاری فارس قرار داد.
با تحریم‌های داخلی، حال هنر صنعت فرش دستباف ایران خوب نیست
تولید فرش دستباف در یکی دو دهه اخیر حدود 6 میلیون متر مربع و صادرات آن بین 500 میلیون تا یک میلیارد دلار بود، حالا که کشور درگیر تحریم‌های ظالمانه دولت آمریکا است و بیشتر از هر زمانی نیاز به اشتغال‌زایی و ارز آوری دارد. متاسفانه به دلیل تحریم‌های داخلی از جمله " تعهد ارزی بانک مرکزی " و عدم حمایت از قالیبافان ، تولیدکنندگان و صادرکنندگان متاسفانه تولید فرش دستباف کشور به یک سوم و صادرات آن به 50 میلیون دلار کاهش پیدا کرده است.
این در حالی است که این روز ها زمزمه حمایت از بورسی‌ها شنیده می‌شود که دولت می‌خواهد برای زیان دیده‌های بورسی خدمات و حمایت‌های جبرانی را مصوب کند و همه می‌دانند که فرش دستباف کشور در حال اهتزاز است و هیچ کس به فکر جبران این همه خسارت که به بدنه تولید و صادرات فرش دستباف در این چند ساله رسیده است نیست، آیا واقعاً این اجحاف نیست که برای تنها صنعت بومی سازی کشور ( فرش دستباف ) هیچ حمایت و اقدامی انجام نگیرد و برای بورسی‌ها و خودرو سازها آستین حمایت را بالا زده‌اند ، دولت انقلابی و مردمی باید بداند که هنر صنعت فرش دستباف تنها صنعت بومی سازی کشور است که همه مولفه‌های اقتصاد مقاومتی را داشته و همواره باعث افتخار و اعتلای پرچم هنری ، فرهنگی ایران اسلامی بوده و خواهد بود، دولت قبل تمام اهتمام خود را با اختصاص هزاران میلیارد تومان برای حمایت از صنعت خودرو سازی گذاشت و گویا این دولت هم می‌خواهد صنعت خودرو و بورس را نورچشمی کند و به بزرگترین و فاخرترین کالای ایرانی " فرش دستباف " بی توجهی نماید .
اشتغال ، ارز آوری ، امنیت اجتماعی و افتخار ایرانی بودن با فرش دستباف است و لاغیر پس تا رمقی هست، عزمتان را برای حفاظت از این هنر مردمی به کار گیرید.
طرح‌ها و نقوش قالیهای قاجار
در مورد قالیهای دورة قاجار می‌توان چنین درنظر گرفت که اندازه‌ها، نقش‌ها و نقشمایه‌های بسیاری از قالی‌ها اقتباسی از دورة صفوی بوده است. به‌خصوص ترنج مرکزی، لچک ترنج، طرح شبکه‌ای که با نقش اسلیمی و شاه عباسی در سرتاسر این دوران بافته می‌شده است. در واقع طرح‌های مربوط به فرش‌های ظریف، که در اواخر قرن ۱۹م و اوایل قرن ۲۰ م بافته شده، یادآور دوران کلاسیک است.
طرح‌ها و نقوش قالیهای قاجار
این بافته‌ها معمولا به شیوة خاص سفارش داده می‌شدند و شاید نشان‌دهندة بقایای تولید کارگاهی محلی در دورة قبل از قاجار هستند. در مقابل آنها فرش‌هایی با طرح کلاسیک روز وجود دارند که استادانه از بافتههای قدیمی‌تر یا از تصاویر کتاب‌‌‌های فرش و کاتالوگ‌های فروش و موزه‌ها الگوبرداری شده‌اند تا بتوان آنها را به عنوان فرش عتیقه قلمداد و تقاضای خاصی را در بازار برآورد کرد.
قابل‌توجه است که این فرش‌ها اغلب با مواد شیمیایی شسته می‌شدند یا به روش‌های دیگر بر روی آنها کار می‌شد تا فرش کهنه به نظر برسد. در طرح و نقش قالیهای قاجار عمدتا شیوه‌ها و سنت‌های دورة صفوی به کار برده شده و توجه خاصی به آنها می‌شد. با وجود این، برخی تفاوت‌ها و تغییرات به وجود آمده در زمینة طرح‌ها و نقوش قالیهای قاجار از پیکرة نقوش سنتی شناخته شده دور نیست. در بخشی از تغییرات که عمدتا در نقوش قالی‌ها تحت‌تاثیر فرهنگ و هنر غربی شکل گرفته است به نظر می‌آید طراحان کمال سعی خود را برای بومی‌سازی و سازگارمند‌سازی نقوش جدید با سنت‌های قالیهای ایرانی به کار گرفته‌اند. طرح قالیهای قاجاری نیز عمدتا با تابعیت از سنت‌های دورة صفوی و با تناسبات بسیار نزدیک به آنها شناخت می‌شوند. عمده طرح‌های به کار رفته در قالیهای این دوره را می‌توان چنین معرفی کرد: لچک ترنج، واگیره‌ای، افشان، باغی، قابی یا بندی، محرمات، محرابی، خشتی، تلفیقی و تصویری. قابل‌توجه است که طرح محرمات با وجود آنکه در نگاره‌های دورة صفوی به کرات روی پارچه‌ها یا جل اسب‌ها دیده می‌شود، هیچ‌گاه به عنوان طرح قالی ترسیم نشده است. طرح محرمات به‌رغم چنین دیرینه‌ای در نگارگری‌های ایرانی صرفا در دورة قاجار برای طرح قالی مورد استقبال قرار گرفته است. همچنین طرح خشتی را نیز باید از جمله طرح‌های ویژة قاجار برشمرد. در واقع پیش از دورة قاجار، قالی با طرح خشتی مرسوم این دوره شناسایی نشده است. به نظر می‌آید اساس طرح خشتی از تقسیم‌بندی‌های هندسی طرح باغی دریافت شده باشد. قالیهای تصویری نیز به واسطة تاثیر و نفوذ شیوه‌های هنری غربی و عکاسی در دورة سلطنت ناصرالدین شاه از موضوعات قالیهای آن دوره محسوب شدند. این قالی‌ها شامل تصاویر شاهان، بزرگان و مشاهیر، موضوعات ادبی، نقوش باستانی، منظره، بزم و... بوده است. تصویر پادشاهان که از دورة باستان در فرهنگ و جامعة ایرانی از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده بر قالیهای دوره قاجار نیز به منظور ابراز قدرت و شکوه و جلال آنان بازنمایی شده است.
در نقاشی‌های دورة قاجار در قرن سیزدهم ه.ق نقش‌های کوچک تکراری چون هراتی و میناخانی در مجموعه نقوش قالی بیشتر دیده می‌شوند؛ حتی نقش بته جقة تکراری که در منسوجات و فرش دورة قاجار عمومیت یافتند. توصیف‌هایی نیز از منازل متمولین و صاحب‌منصبان قاجاری در قرن سیزدهم ه.ق حکایت از استقبال از قالیهای طرح هرات دارد. اگرچه بسیار حیرت‌آور است که هیچگونه نقشی که منتسب به قالیهای هرات است در نقاشی‌های آن دوره دیده نمی‌شود. نقش گل سرخ را در فرهنگ جوامع غربی مانند نقش نیلوفر در شرق می‌دانند. شکل پیمانه مانند گل سرخ با مفهوم حیات و زندگی و دربردارندة نمادی از بهشت نیز هست. حتی بیشتر گل‌های سرخ به صورت تمثیلی با مفاهیم عدد هفت پیوند دارند و با هفت گلبرگ ترسیم می‌شوند. فرنگی‌سازی و نقوش گل فرنگ در متن و حواشی قالی‌ها از دورة قاجار پدیدار می‌شود. به نحوی که نقشمایة گل فرنگ به گل گوبلن گفته می‌شود. همچنین به نگاره‌هایی که از راه بافتههای اروپا به ایران رسیده است. به گل سرخی که به جای تهیة طرح انتزاعی از آن، آن را هرچه نزدیک‌تر به طبیعت نقش کرده باشند نیز گل فرنگ می‌گویند. این توصیف دربردارندة منشأ و منبعی غربی برای گل فرنگ مانند نام آن است. در حالی که سیروس پرهام اعتقاد دارد اصل این نقوش برگرفته از گل سرخ محمدی است، که گل بومی سرزمین ایران است، و حتی نقش آن از دورة صفوی در هنرهای ایران کاربرد یافته است به نظر بسیاری از پژوهشگران، رواج نقش گل‌های فرنگی بر قالیهای قاجار تحت‌تاثیر فرهنگ طبیعت‌گرای غرب صورت پذیرفته است اما طراحان ایرانی آن را به‌گونه‌ای بومی‌سازی کرده‌اند که در همراهی با نقوش سنتی ایرانی وجه هماهنگ متناسبی یافته است، به طوری که برخی در زمینه منشأ ایرانی گل‌های فرنگی در قالیهای ایرانی نظراتی ارائه کرده‌اند.
از مقاله‌ای به قلم علیرضا خواجه احمد عطاری، استادیار گروه صنایع دستی، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان